ΤΑ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ ΕΛΑΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Αρχαιολογικά ευρήματα

Υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα από την Προϊστορική Ελλάδα που μάς επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι εκείνη την εποχή υπήρχε μια αναγνωρισμένη τάξη ανθρώπων που ειδικεύονταν στη θεραπευτική τέχνη ,η οποία στρέφονταν στο μεγάλο και πλούσιο φαρμακείο της φύσης απ’ όπου προμηθεύονταν τις απαραίτητες ύλες για να παρασκευάσουν τα φάρμακά τους.Από τη μελέτη περαιτέρω πινακίδων της Γραμμικής Β’ ταυτίστηκαν διάφορα αρωματικά φυτά (μάραθο, κύμινο, σέλινο, κάρδαμο, κορίανδρος, δυόσμος, ίριδα, και άλλα) που έχουν και θεραπευτικές ιδιότητες.

Οι αφηγηματικές τοιχογραφίες της Μινωικής εποχής πιστοποιούν τη μεγάλη χρήση του κρόκου ως αρώματος, φαρμακευτικού και βαφικού υλικού. Γνωστή είναι η τοιχογραφία των ανακτόρων της Κνωσού της 2ης χιλιετίας π.Χ. με τον γαλάζιο κροκοσυλλέκτη πίθηκο.

Είναι χαρακτηριστική η περίφημη τοιχογραφία “κροκοσυλλέκτριες” από τη Σαντορίνη του 16ου π.Χ. αιώνα, όπου νέες με πολύχρωμες ενδυμασίες συλλέγουν κρόκους από βράχους. Παρατηρούμε άφθονη απεικόνιση κρόκων, ακόμη και στον αέρα με καταφανή σχεδίαση των στιγμάτων του άνθους, λόγω της σημασίας τους. Οι σειρές των τοιχογραφιών αυτών με τις τελετουργικές συλλογές του κρόκου καταδεικνύουν την ξεχωριστή θέση, που είχε την εποχή εκείνη ως βαφικό και φαρμακευτικό υλικό.

Πρώτες γραπτές αναφορές

Για τις θεραπευτικές ιδιότητες των αρωματικών φυτών που εφαρμόζονταν στην ελληνική αρχαιότητα έχουν σωθεί και γραπτές μαρτυρίες. Στη Θεογονία του Ησίοδου (8ος αιώνας π.Χ.) υπάρχει η πρώτη γραπτή αναφορά για την μήκωνα την υπνοφόρο, το φυτό από όπου εξάγεται το όπιο. Βέβαιο είναι ότι η χρήση του οπίου ήταν γνωστή στους Έλληνες από τους υστερομινωϊκούς χρόνους, όπως μαρτυρεί πήλινο αγαλματίδιο, που ονομάσθηκε «η θεά των μηκώνων», (ΕΙΚ2)δεδομένου ότι φέρει στην κεφαλή διάδημα με τρεις καρφίδες ομοιώματα των καρπών του φυτού (εκτίθεται στο Μουσείο του Ηρακλείου).

Στο αρχαιότατο έπος Αργοναυτικά αναφέρεται η φαρμακίς Εκάτη, προστάτις των μαγισσών και των φαρμακευτριών, οι οποίες έμαθαν από αυτήν την τέχνην και τη συλλογή των φαρμακευτικών και μαγικών φυτών. Η Εκάτη είχε κοντά στον ποταμόν Φάσι στην αρχαία Κολχίδα κήπο περιφρουρούμενο από την ́Αρτεμη με πληθώρα βοτάνων, όπως ο ασφόδελος, η ανεμώνη, ο μανδραγόρας, ο δίκταμος, ο κρόκος, το ακόνιτο.

Στα Ορφικά έπη (6ος αιώνας π.Χ. ή προγενέστερα) αναφέρονται ο κέδρος, το ψύλλιον, ο κνίκος, η αγχούσα, το χαλκάνθεμον, η ανεμώνη κ.ά.

Ομηρικά Έπη

Στα Ομηρικά έπη επίσης καταγράφονται αρκετά φυτά, όμως με ατελείς περιγραφές επειδή πιθανόν ο Όμηρος να ήταν τυφλός. Στην κ ́ ραψωδία της Οδύσσειας αναφέρεται ότι η Κίρκη χρησιμοποιούσε τοξικά φάρμακα, τα οποία έριχνε κρυφά σε ένα χυλώδες ρόφημα, τον κυκεώνα (από Πράμνειο οίνο, κριθάλευρο και τριμμένο τυρί αιγός), στο οποίο πρόσθετε και μέλι για να εξαλείψει την πικρή γεύση των φυτών και το πρόσφερε στους συντρόφους του Οδυσσέα.(εικ3) Το μώλυ (από το ρήμα μωλύω= αφανίζω, αδυνατίζω, παραλύω) ήταν το αντίδοτο των τοξικών φαρμάκων (που το έδωσε ο Ερμής στον Οδυσσέα για να αποφύγει την επίδρασή τους).

Στην δ ́ ραψωδία της Οδύσσειας αναφέρεται το νηπενθές, το οποίο αφενός είχε έντονη φαρμακοδυναμική δράση σε συνέργεια με το κρασί και αφετέρου ήταν κατευναστικό και παυσίλυπο (Χατζηιωάννου, 1981). Επίσης, στον Όμηρο αναφέρεται ένα είδος γάζας η ονομαζόμενη σφενδόνη από καλοστριμμένο μαλλί προβάτου, με την οποία περιέδεναν τα τραύματα.Η σφενδόνη-επίδεσμος αναφέρεται αργότερα και από τον Ιπποκράτη και από τον Γαληνό

Ο Όμηρος στην Ιλιάδα γράφει ότι όταν ο Δίας αγκάλιαζε την Ήρα φύτρωναν γύρω κρόκοι, ενώ σε άλλο σημείο αναφέρει “Ηώς μεν κροκόπεπλο” (Θ,1,Τ,1) παρομοιάζοντας την αυγή με το κίτρινο του κρόκου.

Ασκληπιός

Μετά τον Όμηρο, η θεραπευτική περιορίσθηκε σε μια θεότητα τον Ασκληπιό. Ο Όμηρος πουθενά δεν τον αναφέρει ως θεό, αλλά αναφέρεται ως ένας ἀμύμων ἰητήρ (άμεμπτος θεραπευτής) από τους πολλούς και αυτός που διδάχθηκε ήπια φάρμακα από τον Κένταυρο Χείρωνα,τον οποίο είχε προικίσει ο Δίας να θεραπεύει με αρωματικά φυτά.(εικ.4)Ο Όμηρος τον θεωρεί άριστο, διάσημο,θνητό ιατρό.

Μάλλον υπήρξε ιστορικό πρόσωπο, που έζησε τον 13ο αιώνα π.Χ. Αναφέρεται ότι πιθανόν γεννήθηκε 52 χρόνια πριν την άλωση της Τροίας (1236 π.Χ. περίπου) στην Τρίκκη της Θεσσαλία και ότι έμαθε την τέχνη του θεραπευτή στην Αίγυπτο. Σύμφωνα με άλλους ερευνητές πιθανόν να έζησετον 10ο αιώνα π.Χ. Η θεία ιδιότητα του αποδόθηκε κατά τους ιστορικούς χρόνους, οπότε εξαπλώθηκε η λατρεία του και τελικά επέζησε περισσότερο κάθε άλλης θεότητας.Η θεραπευτική ασκείτο στα ιερά και τα ασκληπιεία, που δεν ήταν νοσοκομεία, αλλά τόποι προσκυνήματος των ασθενών, όπου κατέφευγαν για να βρούν εφαρμογή των θεραπευτικών αρχών του Ασκληπιού. Γνωστά ιερά υπήρξαν το Αμφιαράειον στον Ωρωπό, το Τροφώνειο άντρο στη Βοιωτία και το ιερό στην Τιθορέα της Φωκίδας. . Η θεραπεία άρχιζε με δίαιτα, που διαρκούσε πολλές ημέρες, γυμναστική, προσευχές, εγκοιμήσεις και διδασκαλίες, που τόνωναν ψυχικά τον ασθενή και τελείωνε με λουτροθεραπεία και μάλαξη με αρωματικά έλαια.

Ιπποκράτης

Παράλληλα με τη θεραπευτική στα χρόνια του Ομήρου είχε αρχίσει να αναπτύσσεται και η επιστημονική ιατρική, επηρεασμένη από τη φιλοσοφία. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, ήδη από τον 6ο αι. π.Χ., απέρριπταν τις μυθολογικές εξηγήσεις των φυσικών φαινομένων, ερμηνεύοντάς τα με την ορθολογική σκέψη.

Ο Ιπποκράτης (460 – 375/351 π.Χ.), επηρεασμένος από αυτή τη φιλοσοφική αντίληψη,γνώριζε πολύ καλά την ισορροπία νου και σώματος και έγινε ο Πατέρας της Ιατρικής. Εκθείαζε το καθημερινό αρωματικό λουτρό και τη μάλαξη με αρώματα υποστηρίζοντας ότι μακραίνουν την ζωή! Ο Ιπποκράτης (εικ.6)αναφέρει πως τα βότανα εκτός από τροφή μπορεί να γίνουν και φάρμακο «Κάνε την τροφή φάρμακο σου και το φάρμακο τροφή σου». Αφήνοντας έτσι πρωτοποριακές πραγματείες για τη διατροφή, προσδιόρισε ένα σημαντικό ρόλο των αρωματικών φυτών και των βοτάνων, ορίζοντας ότι η τροφή πρέπει να εμπλουτίζεται από αρώματα για να χορταίνει κανείς με πιο λίγο φαγητό.

Αριστοτέλης και Θεόφραστος (Πατέρας της Βοτανικής)

Στην Ελλάδα, ο πρώτος που ασχολήθηκε με την καταγραφή των φυτών σε καταλόγους ήταν ο Αριστοτέλης, ενώ ο μαθητής του Θεόφραστος από τη Λέσβο δημιούργησε στην Αθήνα τον πρώτο βοτανικό κήπο και περιέγραψε στα βιβλία του 550 είδη φυτών και τις ιδιότητές τους.

Διοσκουρίδης

Ακολούθησε ο Διοσκουρίδης, ο πιο σημαντικός φαρμακογνώστης της αρχαιότητας, που τον 1ο αιώνα μ.Χ., στο έργο του «Περί ιατρικής ύλης», το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε μετά την Αγία Γραφή, περιγράφει τις θεραπευτικές ιδιότητες και τη χρησιμότητα περίπου 600 φυτών, περιοριζόμενος μόνον «…εις όσα τε αυτών εκχύλισμα εις ιατρικήν χρείαν συντελούν έχει ή των καρπών». Το έργο χωρίζεται σε 5 μέρη. Ο Διοσκουρίδης αφιέρωσε το πρώτο μέρος σε αλοιφές, αρώματα, μύρα, βάλσαμα, ρητίνες και έλαια.

Τα χειρόγραφα του Διοσκουρίδη, παρά την έντονη κριτική που δέχτηκε από τον Γαληνό, ώς ένα βαθμό μέχρι σήμερα αποτελούν αίνιγμα για τους επιστήμονες, αφού υπάρχει αταυτοποίητο υλικό και διαφορετικές προσεγγίσεις.